Προφορική ιστορία και ίδρυση Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης – Μια πρωτοβουλία μελών της δημοτικής μας παράταξης για την ιστορία από τη σκοπιά της ζωής των απλών ανθρώπων, για την ιστορία «από τα κάτω».
Τι είναι η Προφορική Ιστορία
Η Προφορική Ιστορία (ΠΙ), βασική δεξαμενή πηγών της επιστήμης της ιστορίας, είναι η καταγραφή των μαρτυριών ζωής των απλών ανθρώπων, με βάση τις προφορικές τους διηγήσεις, χωρίς απαραίτητα την προσκόμιση γραπτών τεκμηρίων και εγγράφων ως επίσημων αποδεικτικών υλικών. Βασική μέθοδος της Προφορικής Ιστορίας είναι η προσωπική συνέντευξη.
Η μεγάλη συμβολή της, τόσο στο επιστημονικό όσο και στο κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την ενόχληση των παραδοσιακών/κατεστημένων ακαδημαϊκών κύκλων, των περιχαρακωμένων στη θεσμική αυθεντία τους, κύκλων που της χρεώνουν αναξιοπιστία και εύκολη αναπαραγωγή στερεότυπων. Ωστόσο, διανοούμενοι, όπως ο Paul Thompson, έδειξαν αυτό που, τα τελευταία χρόνια, έχουν αρχίσει όλοι να αντιλαμβάνονται: πως οι γραπτές πηγές μπορούν να είναι εξίσου και ίσως πολύ περισσότερο μεροληπτικές και αναξιόπιστες, μιας και τα συμφέροντα που καλούνται, συχνά, να υπηρετήσουν είναι πολύ ισχυρότερα από τον υποκειμενισμό ενός απλού ανθρώπου, αφηγητή της ζωής του. Ο S. Portelli, μάλιστα, υποστήριξε πως η υποκειμενικότητα των προφορικών μαρτυριών είναι η ίδια τους η δύναμη, καθώς διασυνδέουν την ατομική με την κοινωνική μνήμη.
Στα νεότερα χρόνια (δεκ. ’70-’80) η Προφορική Ιστορία γεννήθηκε ως καταγραφή της μνήμης των απλών ανθρώπων, ως η «ιστορία από τα κάτω». Στην εξέλιξη αυτή σημαντική υπήρξε η συμβολή του Voices of the Past του Paul Thompson (1978).
Στη δεκαετίες του ’80 και ’90, η ΠΙ πέρασε από την καταγραφή στην ερμηνεία, και την ανάδειξη της σημασίας της υποκειμενικότητας: Σημασία πια δεν έχει μόνο το ΤΙ αφηγείται κανείς, αλλά το ΓΙΑΤΙ και το ΠΩΣ το αφηγείται. Επίσης, σημασία δεν έχει μόνο το τι λέγεται αλλά και το τι ΔΕΝ λέγεται και γιατί.
Στη δεκαετία του 1990-2000, τη δεκαετία των ανατροπών, η προβληματική περί της Προφορικής Ιστορίας θέτει στο επίκεντρό της τον ρόλο και την ταυτότητα του ερευνητή και μελετά τις «σχέσεις εξουσίας» κατά τη διαδικασία της συνέντευξης, αντιμετωπίζοντας και οριοθετώντας τη με κανόνες δεοντολογίας, ενώ, παράλληλα, αναδεικνύεται η θεραπευτική της λειτουργία στις κοινότητες των ηλικιωμένων.
Τέλος, στη δεκαετία του 2000-2010, τη δεκαετία της ψηφιακής επανάστασης, εμφανίζεται πλήρης μετασχηματισμός των τεχνικών συνέντευξης στον τομέα της Προφορικής Ιστορίας, της αποθήκευσης, της αρχειοθέτησης και της παρουσίασης. Τίθενται, ωστόσο, νέα προβλήματα δεοντολογίας, αλλά και αναθεωρητικοί προβληματισμοί περί της ανάγκης επιστροφής στην προφορικότητα.
Από επιστημονικής άποψης, η Προφορική Ιστορία είναι το συμπλήρωμα της λεγόμενης επίσημης ιστορίας, αλλά ταυτόχρονα και η ανατροπή της, η δύναμη που αμφισβητεί τους κοινούς τόπους και τις βεβαιότητες της τελευταίας και, στον βαθμό που αμφισβητεί την επίσημη/ ακαδημαϊκή ιστορία, ανανεώνει και την ίδια την ιστορική επιστήμη, δημιουργώντας νέες οπτικές του παρελθόντος. Ο Sandro Portelli, ακαδημαϊκός και διανοούμενος της Προφορικής Ιστορίας μεταξύ άλλων, έγραψε χαρακτηριστικά το 1979: «Ένα φάντασμα πλανάται πάνω από τις ακαδημαϊκές αίθουσες: το φάντασμα της προφορικής ιστορίας».
Εξίσου πολύτιμη είναι και η κοινωνική διάσταση της ΠΙ, καθώς μεταμορφώνει ριζικά τον ρόλο της ιστορίας στο κοινωνικό γίγνεσθαι: Βοηθά την ανθρώπινη επικοινωνία και δίνει φωνή και αυτοπεποίθηση στους «αφανείς» της ιστορίας, τους απλούς ανθρώπους, που διαμόρφωσαν την ιστορία με τα χέρια, τις επιλογές και τις ζωές τους στο πεδίο της καθημερινότητας, ενώ ταυτόχρονα υπήρξαν οι ίδιοι αυτοί που την «υπέστησαν». Ταυτόχρονα, η διάσταση της κοινωνικής της προσφοράς πολλαπλασιάζεται, καθώς μεταφέρει τη ζωντανή μνήμη στις επόμενες γενιές.
Τέλος, εξαιρετικά σημαντικός είναι και ο πολιτικός της ρόλος, καθώς η ΠΙ δίνει φωνή στους «αφανείς» της επίσημης ιστορίας, ενδυναμώνοντας μ’ αυτό τον τρόπο ομάδες ανθρώπων «ξεχασμένες» από την «επίσημη» κρατική ιστορία (εκείνη των εκάστοτε κυρίαρχων δυνάμεων) και φωτίζοντας σημαντικές παραμέτρους, που παρέμεναν σκόπιμα στο σκοτάδι, γιατί δεν είχαν αξιολογηθεί ως «χρήσιμες» στο εθνικό αφήγημα.
Είμαστε το τι ζήσαμε. Είμαστε το πώς νιώσαμε.
Κύματα μετανάστευσης στα όρια του σημερινού Δήμου Πεντέλης: Από τη «μετανάστευση της ανάγκης» στη «μετανάστευση της επιλογής»
O Δήμος Πεντέλης άλλαξε ραγδαία από τις δεκαετίες του 1980-1990 και μετά. Νέοι κάτοικοι ήρθαν κοντά στους παλιούς, που λίγο ως πολύ κατοικούσαν με τις οικογένειές τους στην περιοχή κυρίως από τις δεκαετίες του 1920.
Μέχρι τότε, ο ντόπιος πληθυσμός της Αττικής απαρτιζόταν, κυρίως, από αρβανίτες στην καταγωγή και σαρακατσάνους, συνδεδεμένους με την κτηνοτροφία στα βουνά. Στην περιοχή του σημερινού Δήμου Πεντέλης δεν υπήρχε ουσιαστικά οικισμός μέχρι τη δεκαετία του 1920. Η περιοχή ήταν η εξοχή, τα κτήματα και τα μελίσσια των κατοίκων των γύρω περιοχών (κυρίως Μαρούσι, Χαλάνδρι).
Στη δεκαετία του ’20 έφτασαν στην περιοχή οι πρώτες μεταναστευτικές ροές προσφύγων από τη Μικρασία και τον Πόντο. Παράλληλα, νησιώτες, κυρίως Κυκλαδίτες, εγκαθίστανται εδώ, απασχολούμενοι σε εργασίες γύρω από τη λατομική δραστηριότητα στο βουνό.
Το καλό κλίμα της περιοχής υπήρξε η αιτία να ιδρυθούν εδώ κατά την περίοδο του μεσοπολέμου πολλά νοσηλευτικά ιδρύματα, κυρίως σανατόρια, για τη θεραπεία των πασχόντων από φυματίωση. Πολλές οικογένειες νοσηλευομένων καταφθάνουν σταδιακά από όλες τις περιοχές της Στερεάς, της Πελοποννήσου και των νησιών, και εγκαθίστανται στην περιοχή σε πρόχειρες αυτοσχέδιες κατοικίες αρχικά, προκειμένου να βρίσκονται κοντά στους ανθρώπους τους και να τους φροντίζουν, ενώ, εύλογα, σύντομα αρχίζει και το νοσηλευτικό προσωπικό να μετοικεί στην περιοχή, ώστε να βρίσκεται κοντά στην εργασία του.
Όλες οι παραπάνω κατηγορίες «μεταναστών της ανάγκης» αποτέλεσαν τον βασικό (και ετερόκλητο) κοινωνικό ιστό της περιοχής του σημερινού Δήμου μας. Το σκηνικό αυτό αρχίζει να αλλάζει από τη δεκαετία του ’80 και μετά, όταν νέοι κάτοικοι επιλέγουν την περιοχή για καλύτερη ποιότητα διαβίωσης, εγκαταλείποντας το θορυβώδες και νεφόσκεπο κέντρο της Αθήνας ή άλλα κοντινά σε αυτό προάστια, για περισσότερο πράσινο, καθαρότερο αέρα και περισσότερη ησυχία. Άνθρωποι από το μέσο εισοδηματικό επίπεδο και πάνω κυρίως, που δεν τους έφερε εδώ η ανάγκη τους για επιβίωση αλλά η επιλογή τους για καλύτερη ποιότητα ζωής.
Επειδή όμως η εργασία και ο κοινωνικός περίγυρος των ανθρώπων αυτών ήταν συνυφασμένος με το κέντρο, την Αθήνα, δεν δημιούργησαν εδώ «κοινότητα». Τουλάχιστον, όσο ήταν επαγγελματικά ενεργοί, η Πεντέλη σε μεγάλο βαθμό ήταν (και ακόμα για πολλούς παραμένει) ο «κοιτώνας τους», και μόνο. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην αναπτυχθεί ιδιαίτερη κοινωνική ζύμωση μεταξύ των παλαιών και των νέων κατοίκων και η περιοχή να διατηρήσει τα έθιμα και τις γιορτές των παλαιών εθνικοτοπικών ομάδων που την εποίκησαν. Χρειάστηκε να μεγαλώσουν τα παιδιά των «νεοφερμένων», για να ενταχθούν στη γειτονιά και να αποτελέσουν το έναυσμα για τη «νέα κοινωνικότητα» της περιοχής. Αυτή η κοινωνικότητα άρχισε να αναζητά, μετά τη δεκαετία του 2000, διέξοδο και έκφραση στη δημόσια σφαίρα και στα κοινά. Άλλωστε, η Αθήνα «απομακρυνόταν» ολοένα και περισσότερο, καθώς η κίνηση πύκνωνε και τα χρόνια περνούσαν, κάνοντας πιο δύσκολη την καθημερινή μετακίνηση προς και από το κέντρο σε καθημερινή βάση σε αναζήτηση διασκέδασης και κοινωνικής αλληλεπίδρασης.
Η πρωτοβουλία για την ίδρυση της ΟΠΙ Πεντέλης
Με όλα τα παραπάνω στον νου, και συζητώντας με τη φίλη Νάση Σιαφάκα από το Χαλάνδρι (το προάστιο όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα), η οποία συντονίζει την τοπική Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Χαλανδρίου, αποφασίσαμε με τον Κώστα Αποστολίδη, με την υποστήριξη της Νάσης και την καθοδήγηση της ιστορικού Τασούλας Βερβενιώτη να πάρουμε την πρωτοβουλία να οργανώσουμε στην περιοχή μας μια σειρά σεμιναρίων σχετικά με την οργάνωση και λειτουργία Ομάδας Προφορικής Ιστορίας. Στο κάλεσμά μας ανταποκρίθηκαν αρκετά μέλη της δημοτικής μας παράταξης, ενώ αμέσως την πλαισίωσαν και την αγκάλιασαν και άλλοι συμπολίτες μας με ενδιαφέρον στα θέματα της τοπικής μας ιστορίας, αλλά και νέα πρόσωπα από άλλα κοντινά προάστια, λαμβάνοντας μέρος στα –πολύ ενδιαφέροντα– σεμινάρια, που πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 2024.
Μία νέα κοινότητα, αυτόνομη και ανεξάρτητη πια, από πρόσωπα πέρα από οποιαδήποτε παράταξη, είχε ήδη γεννηθεί. Η Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης (ΟΠΙ Πεντέλης) πρόλαβε και παρουσίασε την ίδρυση, το ανθρώπινο δυναμικό της και το πρόγραμμα δράσης της (εστιασμένο στις θεματικές ενότητες των λατόμων, των προσφύγων, των σανατορίων και την εποχή της Κατοχής & Εμφυλίου) στην 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας που έγινε στην Τεχνόπολη της Αθήνας (Γκάζι) στα τέλη του Γενάρη 2025.
Δεν μπορούμε παρά να εκφράσουμε τη χαρά και την ικανοποίησή μας για τη δημιουργία της ΟΠΙ ΠΕΝΤΕΛΗΣ και να ευχηθούμε ο σπόρος που ρίξαμε να γονιμοποιηθεί με τη συμμετοχή ολοένα και περισσότερων κατοίκων και συμπολιτών μας, που θα αναπτύξουν την κοινωνικότητά τους και θα συμβάλουν ταυτόχρονα στην αποτύπωση της τοπικής μας (και όχι μόνο) ιστορίας, από τα κάτω.
Δημήτρης Κ. Παπασωτηρίου
